O pieśniach pasyjnych
Pozwól mi Twe męki śpiewać
Dawne pieśni pasyjne z tradycji parafialnej Krościenka Wyżnego
Obrzędowość związana z okresem Wielkiego Postu od początków chrześcijaństwa charakteryzowała się bogactwem form i treści. Była również bardzo ważnym elementem polskiej kultury ludowej, także w wymiarze lokalnym. Pieśni, które zawsze zajmowały istotne miejsce w ludowej obrzędowości wielkopostnej, są dziś jej elementem najlepiej zachowanym w żywej tradycji. Choć bardziej trafne byłoby tu określenie „ginąca tradycja”: w ostatnich latach obserwuje się wyraźny zanik ludowych zwyczajów związanych z tym okresem roku liturgicznego, przejawiający się najczęściej właśnie w eliminowaniu z lokalnego repertuaru starodawnych - a więc w powszechnej opinii „niemodnych” - tekstów i melodii.
Jak wszystkie formy uludowione a pierwotnie nieludowe, dawne pieśni wielkopostne (wśród nich szczególnie liczną grupę pieśni pasyjnych) cechuje bogactwo wariantów związanych z lokalnym zwyczajem wykonawczym. Znane powiedzenie „co wieś - to inna pieśń” wyraża to, co folklorysta nazywa różnorodnością ludowej kultury muzycznej: niemal każda społeczność lokalna te same pieśni wykonuje inaczej. Nawet utwory znane w całym kraju i publikowane w śpiewnikach w znormalizowanej, ujednoliconej postaci, posiadają niezliczony szereg odmian. Dodajmy: nierzadko odmian wartościowych. Lekceważenie tego zjawiska jest częstym błędem środowisk lokalnych niedbających o zachowanie własnej tożsamości; wyśmiewanie - dowodem wyraźnego braku orientacji w zagadnieniach dotyczących polskiej kultury ludowej. Bo przecież melodie niektórych pieśni pasyjnych (zachowane w ludowych wariantach) sięgają czasów średniowiecza - i tylko dzięki przekazom ustnym, wynikającym z silnego przywiązania lokalnych społeczności do tradycji przodków, w niektórych regionach kraju przetrwały do dziś.
W kościele parafialnym w Krościenku Wyżnym od niepamiętnych czasów śpiewano - podczas całonocnych adoracji Grobu Pańskiego w okresie Triduum Sacrum (kulminacyjnym punkcie obchodów Wielkiego Postu) - wiele pieśni związanych tematycznie z Męką Pańską. Bogactwo tych śpiewów potwierdziły badania prowadzone w latach 1997-2003 w miejscowościach Krościenko Wyżne, Pustyny i Iskrzynia, należących niegdyś administracyjnie do jednej parafii. Nagrano wówczas wiele dawnych pieśni pasyjnych nienotowanych przez współczesne śpiewniki - lub drukowanych w śpiewnikach, ale w Krościenku znanych w odmiennych wariantach melodycznych. Najcenniejsze zarejestrowano podczas wywiadów z Marią Dębiec, Marią Pelczar (Krościenko Wyżne), Heleną Delikat (Pustyny) oraz Anną Rysz (Iskrzynia). To właśnie dzięki doskonałej pamięci tych Informatorów (i wielu innych, tu niewymienionych) oraz Ich przywiązaniu do tradycji udało się ocalić je od zapomnienia.
Trzeba dodać, że pieśni te śpiewano niegdyś nie tylko we wspólnocie parafialnej, ale przede wszystkim w rodzinach: zwykle wieczorami, przy blasku świec i lamp naftowych, przez cały okres Wielkiego Postu. W niedziele, szczególnie w domach, których mieszkańcy z różnych względów nie mogli uczestniczyć w popołudniowym nabożeństwie w kościele, śpiewano Fontannę (nazywaną też pasyją lub pasyjką) - domowe „rozpamiętywanie” Męki Pańskiej w formie nawiązujące do Gorzkich Żalów1.
Zespół Pieśni Tradycyjnej, działający pod kierownictwem Katarzyny Gałązki w Publicznym Gimnazjum w Krościenku Wyżnym, ma w swoim repertuarze właśnie dawne pieśni pasyjne z tradycji swej rodzinnej miejscowości. Na płycie zatytułowanej Pozwól mi Twe męki śpiewać, którą nagrał w ubiegłym roku, znalazło się szesnaście pieśni pasyjnych. Młodzi ludzie starali się wiernie odtworzyć melodię i teksty przekazane wcześniej badaczowi przez przedstawicieli najstarszego pokolenia mieszkańców. W wielu wypadkach dokonano jednak skrótu tekstów, które w oryginale liczyły kilkanaście bądź nawet kilkadziesiąt strof (m. in. Witaj, cierniowa korono, Gdy miły Jezus był w Betanii, Wielka to miłość Boga Ojca była).
Nie można precyzyjnie ustalić wieku większości pieśni, które znalazły się na płycie. Niektóre są obecne w tradycji wykonawczej społeczności parafialnej Krościenka Wyżnego od kilku stuleci (np. Ty, któryś gorżko na krzyżu umierał czy Płaczcie Anieli, płaczcie Duchy święte). Nowsze, z końca XIX i początku XX wieku, zostały prawdopodobnie przejęte z repertuaru wędrownych śpiewaków, którzy rozpowszechniali druki ulotne zawierające religijne teksty, a sami przekazywali słuchaczom ich melodie (Gdy miły Jezus był w Betanii2, Wielka to miłość Boga Ojca była3, Witaj cierniowa korona4). Utwór Umarł, ach umarł Jezus ukochany i litanijny śpiew Jezu pochodzą z kolei ze wspomnianej Fontanny - z całą pewnością znanej w Krościenku już w II połowie XIX wieku.
Źródłem kilku utworów (wskazanym przez samych Informatorów) są misteria kalwaryjskie (w Kalwarii Pacławskiej), w których w latach międzywojennych uczestniczyli niektórzy mieszkańcy wsi: spopularyzowane przez nich teksty i melodie stały się później własnością całej lokalnej społeczności (Już krzyż dla Jezusa kaci szykują, O mój Jezu ukochany, toć Twe twarde łoże). Ta ostatnia pieśń znana jest w Krościenku w dwóch wersjach melodycznych: druga melodia, mniej interesująca, jest szerzej rozpowszechniona w południowo-wschodniej Polsce i funkcjonuje także z innymi tekstami.
Wiele pieśni istnieje dziś w żywej tradycji wykonawczej parafii Krościenko Wyżne w wersjach śpiewnikowych. Na płycie znalazły się jednak ich dawne, niemalże zapomniane warianty. Pieśń Jużem dość pracował śpiewa się dziś raczej według zapisu z wczesnych wydań śpiewnika J. Siedleckiego (i jest to wariant odmienny od tego, który podają współczesne zbiory5). Na płycie utrwalono jeszcze inną melodię,
w Krościenku pamiętaną już chyba tylko przez kilka osób (ale funkcjonującą w żywej tradycji w niedalekich Targowiskach). Utwór Pozwól mi Twe męki śpiewać, śpiewany dawniej przed Gorzkimi Żalami, również śpiewano w parafii na dwie melodie: płyta dokumentuje dawniejszą. Z kolei pieśń Ogrodzie Oliwny w dawnym wariancie z Krościenka zbliża się do zapisu księdza M. M. Mioduszewskiego - opublikowanego w roku 1838 w jego monumentalnym Śpiewniku kościelnym obok melodii dziś najpopularniejszej6.
Płyty nie należy traktować jako wydawnictwa o charakterze artystycznym czy komercyjnym. Jest przede wszystkim dokumentem lokalnej tradycji - i chrześcijańskiej tożsamości społeczności Krościenka Wyżnego. Cennym także ze względu na udział i ogromne zaangażowanie Młodzieży, która na wiele godzin oderwała się od swojego nowoczesnego świata, by ocalić (na miarę swych możliwości) relikty starodawnej kultury...
Warto wsłuchać się w tę płytę. I uświadomić sobie, jak pięknie wzbogaciła podkarpacką kulturę muzyczną lekceważona religijność ludowa.
Bartosz Gałązka
(artykuł pochodzi z czasopisma wydawanego przez Stowarzyszenie Kulturalne „Dębina”)
Pozwól mi Twe męki śpiewać
Dawne pieśni pasyjne z tradycji parafialnej Krościenka Wyżnego
śpiewa młodzież z Publicznego Gimnazjum w Krościenku Wyżnym.
Zespół Pieśni Tradycyjnej z Publicznego Gimnazjum w Krościenku Wyżnym: Klaudia Adamik, Edyta Fajkiel, Katarzyna Frydrych, Marta Frydrych, Jolanta Gazda, Barbara Hawrot, Monika Jurczak, Anna Kondracka, Angelika Kuźnar, Marlena Liput, Magdalena Malinowska, Joanna Maria Michna, Justyna Michna, Katarzyna Michna, Kinga Omachel, Aleksandra Pelczar, Joanna Penar, Aleksandra Pojnar, Kamila Ronowska, Katarzyna Słowik, Marcelina Słowik, Jolanta Szklarska, Paulina Wojtuń, Karolina Wójcik, Agnieszka Zygarowicz, Aleksandra Żywiec. Kierownik Zespołu: Katarzyna Gałązka
Nagrań dokonano w krośnieńskim OTD STUDIO. Realizacja: Paweł Okoniewski
Płytę wydano pod patronatem Stowarzyszenia Kulturalnego „Dębina”.
1. Wysoka jest drabina >MP3
2. Gdy miły Jezus był w Betanii
3. Wielka to miłość Boga Ojca była >MP3
6. Ogrodzie Oliwny
7. Witaj, cierniowa korona >MP3
8. Ty, któryś gorżko na krzyżu umierał >MP3
9. Już krzyż dla Jezusa kaci szykują
10. Jezu (z Fontanny)
11. Wspominajmy Boże słowa
12. Płaczcie, Anieli, płaczcie, Duchy święte
13. Pozwól mi Twe męki śpiewać
14. Umarł, ach umarł Jezus ukochany (z Fontanny)
15. Dobranoc, Głowo święta
16. O mój Jezu ukochany, toć Twe twarde łoże